Het coronavirus is één groot complot dat ontstond in het brein van Bill Gates. Hij wil er veel geld aan verdienen. Of straffer nog: het virus bestaat helemaal niet. En dat hangt trouwens ook samen met het 5G-netwerk. Complottheorieën; ze zijn tegenwoordig overal. Maar wat moeten we ermee? De Moeial sprak met moraalfilosoof Brecht Decoene.
Door Charlotte Deprez
Uw boek Achterdocht tussen feit en fictie: kritisch omgaan met complottheorieën (2016) bespreekt de zin en onzin van complotdenken. Waar komen die complottheorieën in de eerste plaats vandaan?
“Er zijn meerdere elkaar ondersteunende oorzaken en redenen, die je op verschillende niveaus kan detecteren. Je kan het bekijken vanop het niveau van de maatschappij, het individu of onze psychologie, hoe ons brein ontwikkeld is. Het is niet zo evident om daar een eenduidig antwoord op te geven.”
“Bijna alle complotdenkers lijden aan de drogredenering dat elke grote gebeurtenis ook een grote oorzaak moet hebben. Als dat niet zo is, ervaren ze dat als een dissonantie. Als een kleine oorzaak een groot gevolg heeft, dan moeten zij die oorzaak groter maken en er meer achter zoeken. Dat zie je bijvoorbeeld bij de moord op John F. Kennedy door Lee Harvey Oswald. In hedendaagse termen was Oswald een beetje een loser, een nobody. Hij had niets wezenlijks gepresteerd en plots kan hij wel de Amerikaanse president neerschieten. Mensen willen dat niet geloven, dus moeten de CIA, FBI, Cubanen en Russen er wel allemaal achter zitten.”
“Als het niet in de kwaliteitspers komt, dan kan het er misschien wel op wijzen dat het onzin is.”
“Dezelfde redenering kan je bespeuren bij corona: een onooglijk klein virus is blijkbaar in staat om de hele wereld plat te leggen. Dat idee is moeilijk te vatten, dus het moet wel gemaakt zijn in een lab en doelbewust losgelaten in de wereld. Waarom? Omdat Bill Gates zo’n vaccin klaar had en daar gruwelijk veel geld mee wil verdienen. Of sommigen zeggen zelfs dat het virus niet eens bestaat, maar dat de samenzweerderige elite aan het testen is in hoeverre ze onze fundamentele mensenrechten kunnen afnemen en hoe gemakkelijk wij dat als schapen laten gebeuren.”
Maar in het verleden zijn er wel al echte complotten geweest.
“Inderdaad. We weten allemaal dat samenzweringen bestaan. Julius Caesar is neergestoken door enkele senatoren in 44 voor Christus. Edward Snowden toonde aan dat de NSA (de Amerikaanse inlichtingendienst, red.) wereldwijd van miljoenen mensen online communicatie vastlegde. Meerdere pedofilieschandalen in de kerk zijn in de doofpot geraakt. Ik zou nog twintig minuten kunnen doorgaan met het opsommen van bestaande complotten. Dat voedt begrijpelijkerwijs de gedachte dat een volgende theorie ook wel eens waar kan zijn. Wie weet?”
“Er is ook een soort van natuurlijk wantrouwen ten opzichte van machthebbers en mensen die echt veel geld hebben. Dat is ergens terecht, denk ik, want die mensen maken niet altijd beslissingen in het algemeen belang. Maar vervallen in complotdenken in plaats van controlemechanismen te installeren, lijkt me nu ook geen goede strategie.”
Hoe maak je dan het onderscheid tussen complottheorieën en onthullingen?
“Dat is geen gemakkelijke oefening. Je moet het geval per geval bekijken. En daar zie ik dat complotdenkers vaak de mist ingaan. Ze zeggen: “Dat was toen een complot, dat ook, dat ook, dus het volgende vermoeden zal ook wel echt zijn.” Maar je kan geen conclusies trekken uit voorgaande gevallen en die dan doortrekken naar een nieuw geval.”
“Als politici niet meer door de voordeur naar buiten durven komen, dan vind ik dat wel een kwalijke zaak.”
“Ik ben bovendien eerder geneigd te kijken wat experts daarover te zeggen hebben. Die kunnen goed uitleggen wat er zoal niet deugt aan de redeneringen en uitspraken van complotverspreiders. Een mogelijke vuistregel is, als het niet in de kwaliteitspers komt, dan kan het er misschien wel op wijzen dat het onzin is. Kranten hebben een reputatie hoog te houden en willen geen onzin verspreiden. Maar complotdenkers zullen nu net zeggen dat de kwaliteitsmedia mee in het complot zitten en dat ze regimepers zijn of propagandakanalen voor de machthebbers. Je snapt, daar valt geen speld tussen te krijgen. Die vuistregel is dus als leek misschien handig, maar een doorwinterde complotdenker lacht je daar vierkant mee uit.”
“Verder doen er vaak meerdere versies van het complot de ronde en spreken die elkaar ook vaak tegen. Dat is fascinerend, want ze kunnen niet allemaal tegelijk waar zijn. Toch houden sommige complotdenkers die verschillende versies draaiende in hun hoofd en zien ze de interne contradicties niet. Als je denkt dat het virus gecreëerd werd omdat Bill Gates veel geld wil verdienen met vaccins, dan kan het niet zijn dat het virus eigenlijk niet bestaat en bedoeld is om je fundamentele mensenrechten af te nemen. Het is het één of het ander.”
Het boek van Brecht Decoene
Hoe gevaarlijk zijn die complottheorieën?
“De ene complottheorie is de andere niet. Als je bijvoorbeeld zegt dat de maanlanding er nooit is geweest of dat de aarde plat is, dan zie ik niet onmiddellijk in hoe dat gevaarlijk kan zijn. Behalve dat het je wetenschappelijke geletterdheid aantast – wat op zich wel erg genoeg is, maar daar gaat geen onmiddellijke dreiging van uit. Bij corona nu zie je dat de overlap met anti-vaxxers groot is, dat zijn mensen die er niet van overtuigd zijn dat een vaccin nut heeft of misschien denken dat het zelfs schadelijk is. Dat is niet zo’n acute dreiging als de Noor Anders Breivik, die doordrongen was van de complottheorie The Great Replacement, waardoor hij een terroristische aanslag pleegde en 76 jongeren neerknalde. Maar als je je kinderen niet inent, dan stel je ze bloot aan het risico om bepaalde ziektes op te lopen, daar letsels aan over te houden of eraan te sterven. Daar zit het gevaar.”
“Mensen kunnen wel opgehitst worden door complottheorieën, kijk maar naar de Amerikaanse theorie QAnon: politici worden als satanistische en bloeddrinkende pedofilie-elite beschouwd. Sommige aanhangers van QAnon gaan die politici opwachten, intimideren en bedreigen onder het mom van kritische vragen stellen. Als die politici dan niet meer door de voordeur naar buiten durven komen, dan vind ik dat ook wel een kwalijke zaak. Er zijn in de VS al een hele resem terroristische aanvallen gepleegd in naam van die complottheorie. De FBI beschouwt QAnon als een ‘domestic threat’. Dat is niet min.”
De QAnon-berichten en pagina’s worden nu wel gebannen van Facebook. Is dat een goed idee?
“Ik sta daar een beetje dubbel tegenover. Enerzijds heeft Facebook het recht om gelijk welke berichten te verwijderen. Het is een bedrijf en mag kiezen welke meningen passend zijn op het platform en welke niet. Als de overheid dat zou doen, heb ik er al meer problemen mee, omdat ik radicaal voorstander ben van vrije meningsuiting, al zijn sommige meningen verwerpelijk of compleet imbeciel. Ook een idioot heeft recht op zijn mening. Ik denk dat mensen niet van gedacht gaan veranderen als je dat gaat verbieden.”
“Er is geen vertrouwen in de wetenschap, de politiek, de journalistiek.”
“Anderzijds zien bepaalde complotdenkers daar net een bevestiging in : “Zie je wel dat er toch iets te verbergen valt, anders zouden ze dat niet doen.”. Daarbij is de kans groot dat het complotdenken zich verlegt naar een ander medium. Whatsapp bijvoorbeeld, of andere kanalen die meer onzichtbaar zijn. Dan kruipt het in die krochten waar we er helemaal geen zicht meer op hebben. Soms vraag ik me af of het niet beter is om het net wél op de radar te hebben. Dus ik ben er nog niet helemaal aan uit.”
Verbieden is niet goed en het laten staan ook niet. Dus eigenlijk kan je er niets aan doen?
“Toch wel! Eerst en vooral kan je jonge mensen zoveel mogelijk opleiden tot kritische mensen. Je moet ze rustig aan en op een gepast niveau de principes van kritisch en wetenschappelijk denken aanleren. Hoe werkt wetenschap? Hoe werkt journalistiek? Wat zijn kenmerken van goede en slechte journalistiek? Wetenschap en journalistiek zijn niet immuun voor fraude of slechte mensen, maar het is wel door aan betere journalistiek en wetenschap te doen dat we de fouten eruit halen.”
“Ik denk dat als je jonge mensen vaccineert met kritisch denken, ze een stuk weerbaarder worden ten opzichte van alle vormen van desinformatie en onzin. Zo leren ze inzien wat de rationaliteit van wetenschap is en waarom vertrouwen hebben in hoe dat systeem werkt redelijk is. Want dat is het vaak: er is geen vertrouwen in de wetenschap, de politiek, de journalistiek.”
Wat kan ik zelf doen? Stel dat ik een vriend(in) of familielid heb die in een complottheorie gelooft. Hoe ga ik met hen in discussie?
“Er zijn een paar vuistregels, maar er is geen magische methode. Het blijft een tijdrovende en moeilijk evenwichtsoefening. De vraag is altijd: hoeveel tijd wil je vrijmaken? Je moet eerst heel goed luisteren en vragen wat hun opvattingen precies zijn. Probeer ook na te gaan wat daaronder ligt: is er iets gebeurd waardoor de persoon in kwestie ontvankelijk is voor de theorie? Er zijn heel veel complotversies en als jij vroegtijdig een bepaalde versie begint aan te vallen, die je vriend(in) niet aanhangt, dan zal die zeggen: “Ja, dat is inderdaad een onnozele theorie, maar daar geloof ik ook niet in.”
“Facebook is een zegen en een vloek.”
“Daarnaast moet je zorgen dat je zelf ook een beetje beslagen bent op het terrein. Dat vraagt wel tijd. Je moet je inwerken in de materie, zodat je inhoudelijk weet waar je het over hebt. En dat proces duurt maanden, want ik denk niet dat men op twee weken tijd zal veranderen van gedacht. Hoe ben je zelf? Als iemand je probeert te overtuigen, denk ik niet dat je met een paar argumenten onmiddellijk je mening aanpast. Mocht je zo makkelijk te beïnvloeden zijn, dan zou het ook maar griezelig zijn. Iemand die te makkelijk van mening verandert, nemen we ook niet echt ernstig. Geef het dus tijd.”
“Naast veel geduld, is ook vertrouwen belangrijk. Gebruik daarom geen spot en ga niet denigrerend te werk. Het vertrouwen kan volledig gekelderd geraken doordat je de draak steekt met iemand en die ridiculiseert. Beter voer je een gesprek met respect, logica en informatie. Blijf hen met informatie confronteren zodat ze niet in een bubbel terechtkomen. Bij een vriend(in) of familielid kan dat net iets vlotter verlopen doordat jullie een vertrouwensrelatie hebben. Als die er niet is, dan is de kans op slagen bijna nihil. Zonder vertrouwen of band, een wildvreemde op Facebook bijvoorbeeld, zou ik er niet aan beginnen. Tenzij je eens wil oefenen hoe beslagen je ten ijs komt.”
Foto van Brecht Decoene © Kjille Vanhoutte
Heel wat complottheorieën doen de ronde op sociale media. Zijn er daardoor meer complottheorieën dan vroeger?
“Dat is moeilijk te kwantificeren. Je zou dan bijvoorbeeld een vergelijkende studie moeten maken tussen de jaren 1730, 1890 en 2020, waarbij je het aantal circulerende complottheorieën meet. Dat is niet meer mogelijk. Maar complotdenken is eigenlijk van alle tijden. Ook in de middeleeuwen had je complottheorieën, zoals het bloedsprookje. Mensen hebben waarschijnlijk altijd in onbestaande complotten geloofd, maar het internet werkt wel als een katalysator.”
“Die ideeën zijn geen geïsoleerde opvattingen. Ze maken deel uit van jouw wereldbeeld.”
“Vroeger moest ik naar de bibliotheek gaan om een antwoord te vinden op een vraag. Nu kan ik gewoon een aantal trefwoorden intikken op Google en krijg ik gigantisch veel informatie. Dat is fantastisch, maar het nadeel is natuurlijk ook dat mensen met te veel tijd en wat skills om een website op poten te zetten, nu ook gigantisch veel bereik kunnen hebben. Facebook is een zegen en een vloek. Iemand die nu een Facebook- of Instagramprofiel heeft met een paar honderdduizend tot miljoenen volgers kan misschien meer mensen bereiken dan een krant in de jaren zestig. Het bereik is veel groter en sneller. Maar of er nu echt meer zijn, dat is moeilijk te zeggen. Vermoedelijk wel. In de jaren zestig had je namelijk nog geen truthers, birthers, chemtrails, corona- en hiv-ontkenners. Het is wel duidelijk dat het meer mainstream is. Door Donald Trump en een aantal andere figuren lijkt het alsof het meer aanvaard is. Politici bedienen zich er ook meer van.”
In hoeverre hebben politici daar dan een aandeel in?
“Die kunnen complottheorieën normaliseren, hé. Ik zal misschien niet zo ontvankelijk zijn voor complotideeën van Donald Trump als hij zegt dat klimaatopwarming een hoax is, of dat het coronavirus eigenlijk niet zo erg is. Mij zal je daar niet mee overtuigen, maar mensen die al ontvankelijk zijn voor die opvattingen of die ideeën al hebben, zullen daardoor enorm positief bekrachtigd worden. Ze krijgen een bevestiging van hun ideeën waardoor die versterkt worden. Daar ligt de kracht en het gevaar van de uitspraken van politici.”
U geeft net het voorbeeld van Trump. Zijn er in België ook politici die zich daar schuldig aan maken?
“Omtrent covid? Bij ons is dat minder het geval. In Amerika resoneert QAnon vooral in extreemrechtse en antisemitische kringen. Ook in andere landen zie je vaak dat deze complottheorie vaak uit rechtse hoek komt. Je zou kunnen stellen dat Tom Van Grieken (Vlaams Belang) het wantrouwen aanwakkert omdat hij de corona-app niet wil installeren door zijn wantrouwen voor de overheid. Zijn partijgenoot Sam Van Rooy zag ik de versnelde antropogene klimaatopwarming ontkennen, of in elk geval de maatregelen als nutteloos bestempelen. Hij minimaliseert de menselijke impact. Het is volgens hem niet aangewezen dat er zoveel geld naartoe gaat. In Nederland zie je dat diezelfde ideeën vooral gesteund en verspreid worden bij Forum voor Democratie.”
“Valse negatieven hebben altijd slechter uitgedraaid voor de mens dan valse positieven.”
“Maar complotdenken is zeker niet beperkt tot de rechterzijde. Er zijn ook bepaalde complottheorieën die meer in linkse kringen aanslaan. Bijna iedereen is vatbaar voor één of meerdere complottheorieën, maar niet iedereen is vatbaar voor dezelfde. Als je bijvoorbeeld iemand bent die meer met alternatieve therapieën bezig bent, dan ben je door je eerder gevormde opvattingen en wereldbeeld al extra ontvankelijk voor zulke ideeën. Wie bijvoorbeeld niet in de klassieke geneeskunde gelooft, en een voorkeur heeft voor pakweg homeopathie of acupunctuur, zal makkelijker aangetrokken worden tot de complottheorie dat Big Pharma het vaccin wil gebruiken om mensen te vergiftigen. In die zin zijn die ideeën geen geïsoleerde opvattingen. Ze maken deel uit van jouw wereldbeeld. Net daarom is het zo moeilijk die te weerleggen.”
Zullen er altijd complottheorieën blijven bestaan?
“Ja, ik ben daar vrij zeker van. Ons brein zoekt overal patronen. Op die manier maken we de wereld inzichtelijk en beheersbaar. Maar af en toe stuit die gevoeligheid van ons brein ook op betekenisloze ruis waar wij dan een onbestaand patroon aan geven. Dat heet een misfiring of the brain.”
“Over het algemeen is dat niet zo erg. Als we een vals positief zien, heeft dat geen verregaande gevolgen en passen we makkelijk onze ideeën aan. Ons brein is tienduizenden jaren geleden op de Savannevlakte geëvolueerd. Zag je daar plots in het struikgewas wat beweging en dacht je aan een bloeddorstige tijger,dan zette je het op een lopen. Als na honderd meter sprinten nog geen tijger tevoorschijn kwam, wist je dat je energie had verspild, maar dat was een verwaarloosbare kost. Het omgekeerde is heel wat anders. Stel dat je bij dat geritsel ervan overtuigd was dat het om een windbries ging en er toch een tijger uit de struik tevoorschijn sprong: dat is het verschil tussen leven en dood. Dat noemen we een vals negatief: je denkt dat er niets is, maar er is wel iets.”
“Valse negatieven hebben altijd slechter uitgedraaid voor de mens dan valse positieven. Daarom is een gezonde dosis achterdocht heel effectief. Die patroongevoeligheid die wij hebben, maakt een wezenlijk onderdeel uit van de werking van onze hersenen en die zal in de komende tienduizenden jaren niet veranderen. Maar af en toe laat ons brein die vaardigheid los op structuren die puur willekeurig zijn en geen onderling verband houden. Zo krijg je onder andere die gevoeligheid voor complotdenken. Het is een neveneffect van een ongelooflijk positieve functie van ons brein dat waarschijnlijk tot het einde der tijden zal blijven bestaan.”
Foto van Brecht Decoene © Bas Uterwijk
0 Comment