De gevaren achter militair gebruik van academisch onderzoek

Kunstmatige intelligentie, robotica, camera’s met gezichtsherkenning… Technologische onderzoeken zijn vandaag niet meer weg te denken aan universiteiten. Toch hangt hier vaak een keerzijde aan, namelijk het militair gebruik van die technologische ontwikkelingen.

Door Jade Pieters
Beeld Steven Geusens

De term die hierop wordt geplakt is dual use. Dat wil zeggen: onderzoek dat zowel voor civiele als militaire doeleinden kan worden gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan drones. Je kan die gemakkelijk kopen bij MediaMarkt; dat is dan het civiele gebruik. Maar het leger zet ook drones in voor militaire operaties; dat is het militaire aspect.

De tweeledigheid van dual use

Diederik Cops van het Vlaams Vredesinstituut omschrijft dual use als een tweeledig begrip. “Dual use wordt in politieke debatten gebruikt in de brede zin. Dat is dan elk onderzoek dat zowel een civiel of militair gebruik zou kunnen hebben. Maar je kan het ook veel enger gaan bekijken. In de Europese wetgeving bestaat de dual use-verordening. Deze verordening omvat een gigantische lijst met specifieke producten die vooral in de civiele sector gebruikt worden, maar door de technische kenmerken eventueel gebruikt kunnen worden om massavernietigingswapens te ontwikkelen. Een typisch voorbeeld is onderzoek naar uranium, plutonium… Dat zijn splijtstoffen die je kan gebruiken om kerncentrales te laten draaien, maar je kan ze ook gebruiken om een atoombom te maken.”

Heel concreet betekent dit voor onderzoekers dat ze steeds de EU-verordeningen dienen te volgen en daarbovenop de heel brede betekenis van dual use. Omdat het soms gaat om zeer gevoelig onderzoek, staan er ook begrenzingen op. Zo heb je steeds een exportvergunning nodig om met dual use-onderzoek buiten de EU te treden. Cops: “Als je geen vergunning aanvraagt, staan daar effectief straffen op. Dat kan gaan van een geldboete tot zelfs een gevangenisstraf. Daarom is het belangrijk dat onderzoekers steeds op de hoogte zijn van wat er op die dual use-lijsten staat.”

Vrijheid of controle van onderzoek?

Er staan strikte veiligheidsmaatregelen op dual use omdat overheden willen voorkomen dat producten in slechte handen vallen, zo verklaart Cops. “Je ontwikkelt nieuwe technologieën en je wil voorkomen dat potentiële vijanden deze technologieën gebruiken om wapens te ontwikkelen. Je moet beseffen dat de kennis die je deelt ook gebruikt kan worden in andere landen met andere doelen. Een voorbeeld daarvan is het atoomprogramma van Pakistan. De grondlegger van dat programma heeft zijn kennis opgedaan in België, Nederland en Duitsland. Daarna heeft hij Pakistan geholpen om een nucleair wapen te ontwikkelen. Het komt er in feite op neer dat je je technologische voorsprong op andere landen wil behouden. Om dat te bereiken is de EU-wetgeving en exportbeleid noodzakelijk.”

De controle op dual use-onderzoeken is belangrijk, zeker in tijden waarin de geopolitieke context verandert. Toch ontstaat er een spanningsveld tussen vrijheid van onderzoek, iets wat de VUB sterk promoot, en controle op onderzoek. Daar een evenwicht in vinden, is een moeilijke oefening. En het roept ethische vragen op de bij de onderzoekers zelf. “Vrijheid van onderzoek is belangrijk, want kennis kan alleen ontstaan door de vrijheid die je krijgt. Maar de controle blijft ook essentieel,” benadrukt Cops. “Je wil niet dat je onderzoek voor slechte doeleinden wordt gebruikt. Dat is een moeilijke oefening die je moet maken. En daarin speelt een gelaagde verantwoordelijk tussen onderzoeker, universiteit en overheid. De onderzoeker moet zich steeds de ethisch vraag durven stellen: wil ik wel meewerken aan zo’n onderzoek? De universiteit moet een balans durven maken. Aan welke onderzoeken willen wij meedoen en willen wij dit onderzoek laten voeren gezien de mogelijke consequenties? De overheid daarentegen staat dan mee in voor de verspreiding en controle op de producten.”

Om beter om te gaan met de ethische vragen die dual use met zich meebrengt, heeft de VUB een ethische commissie opgericht. Secretaris van deze commissie is John Pearson. De commissie bestaat uit verschillende vertegenwoordigers uit de verschillende faculteiten om zo een brede waaier aan vraagstukken te kunnen oplossen. Pearson: “We proberen onderzoekers te laten nadenken over mogelijke militaire toepassingen van hun onderzoek. We moeten zorgen dat onderzoekers de controles van de exportdienst respecteren, maar er is ook onderzoek met nieuwe technologieën waarvoor er nog geen controles bestaan. Ik laat de verbeeldingskracht van de onderzoekers werken om na te denken over militaire toepassingen. Als men veel extra geld, middelen en expertise nodig heeft voordat een onderzoek echt een militair doeleinde kan hebben, dan is het contraproductief om het direct te blokkeren. Het probleem was dat onderzoekers dit soms niet serieus namen. Daarom probeer ik hen nu een gestructureerd kader aan te reiken en de ethische commissie speelt daarin een belangrijke rol.”

VUBual use

In het verleden waren er al discussies over exportvergunningen naar Chinese universiteiten. Momenteel lopen er geen aanvragen om dual use-onderzoek te exporteren. Al vermoedt Cops dat er aan de VUB wel een aantal onderzoeken zijn waar vanuit defensie met een zekere interesse naar wordt gekeken. “Het onderzoekscentrum voor robotica is daar een goed voorbeeld van. De producten worden ontwikkeld voor civiel gebruik, maar defensie kijkt hier zeker ook naar. Robotica is namelijk een van de nieuwe domeinen waarop defensie wil werken.”

Opmerkelijk is de verandering binnen militair onderzoek. Waar vroeger het leger uitvindingen deed die later door burgers werden gebruikt (denk maar aan de GPS of het internet) is dat vandaag veranderd. Nu zijn het private actoren en universiteiten die technologieën ontwikkelen. Die worden later door het leger gebruikt. Doctoraatstudent Maaike Verbruggen, die onderzoek doet naar militaire innovaties aan het Institute for European Studies, ziet daar een mogelijke verklaring voor. “Vroeger ging er meer geld naar militair onderzoek, maar sinds het einde van de Koude Oorlog werd dat niet meer als noodzakelijk gezien. Het civiele onderzoek heeft een voorsprong genomen op het militaire onderzoek. Vanuit die militaire poot gaat men dus meer naar die civiele poot kijken. Maar je kan de technologie van de civiele sector niet meteen militair gebruiken.”

Toch blijven veel onderzoekers met vragen zitten. Zij zijn vaak niet op de hoogte of hun onderzoek al dan niet valt onder dual use. Verbruggen: “Onderzoekers zijn niet genoeg op de hoogte van potentieel dual use-onderzoek. We hebben al een aantal bijeenkomsten gehad en daar waren mensen die al jaren bezig zijn in hun veld niet op de hoogte dat hun onderzoek mogelijks in aanmerking kwam voor dual use. Dat willen we net vermijden. Stel de ethische commissie vragen over je onderzoek. En denk zelf na over de ethische vraagstukken in je veld.”