Afgelopen zomer kwam het Confucius Instituut van de VUB in opspraak nadat Knack meldde dat de Belgische Staatsveiligheid een negatief advies gaf voor de oprichting ervan. Een advies dat de VUB met een gezwinde beweging in de prullenbak wierp.

Confucius Instituut

De China-werking aan de VUB wordt verzorgd door de dienst International Relations and Mobility Office (IRMO). Die werking is gekaderd in drie knowledge hubs. Er is de Brussels Diplomatic Academy, de Brussels Academy for China and European Studies (BACES) en een derde element in de vorm van het Confucius Instituut.

Reeds bij aanvang waren er bedenkingen over een samenwerking met de Volksrepubliek China. Zeker omdat er in andere landen zoals de VS en Zweden veel problemen waren met dergelijke instituten. Voornamelijk de grote bemoeizucht van China blijft een obstakel. Ook de waarden en normen die de VUB met volle trots uitdraagt verzoenen met een regime dat het niet nauw neemt met mensenrechten vormde een heikel punt.

Evenzeer in de Verenigde Staten zijn er grote vraagtekens rond deze instituten. De NAS (National Association of Scholars) publiceerde in 2017 een rapport omtrent Confucius Instituten in de Verenigde Staten. Zij pleiten voor een sluiting van alle Amerikaanse Confucius Instituten omwille van de onderdrukking van de academische vrijheid, gebrek aan transparantie, verwikkelingen met het Chinese regime en de uitoefening van soft power (in tegenstelling tot hard power waar geweld wordt gebruikt om een doel te bereiken, een meer subtiele manier, n.v.d.r.).

Jacqueline Couder, directeur van IRMO, spreekt van een logische voortzetting van de samenwerking met China. “We werken al lang samen met China, dus het is geen nieuw opzet. We zien het als een verderzetting van onderzoeken en lopende projecten. Het is natuurlijk handig dat zo een instituut met fondsen komt, maar onze prioriteit blijft de uitbouw van relaties met China . Ik denk dat we soms niet zo goed beseffen dat we met echte topuniversiteiten te maken hebben. Dit vormt echt een meerwaarde.”

Couder spreekt van een hetze tegen de VUB. “Het artikel in Knack is een lastercampagne tegen de VUB. Men focust zich niet op het inhoudelijke of de inspanningen die wij leveren. Het kwetst om zo’n kritiek te krijgen op je werk. Natuurlijk is waakzaamheid nodig, maar er zijn nog geen problemen ondervonden. We zullen de waarden van de VUB nooit verloochenen en als we zien dat dat wel het geval is dan zetten we onze samenwerking op een gemotiveerde manier stop, maar niet gebaseerd op losse flodders. Dit staat ook zo in de overeenkomst, het vrije onderzoek moet worden gevrijwaard. Voor zo’n overeenkomst is vertrouwen essentieel, maar met dergelijk artikel is dat geschaad. Onze Chinese partners voelen zich geschoffeerd en verwachten een reactie van rector Pauwels.”

“Soft power moet eruit”

Pauwels hoopt dat er in de toekomst een betere afstemming komt met de Staatsveiligheid, opdat situaties zoals bij het Confucius Instituut worden vermeden. “Universiteiten willen internationaliseren, maar soms begeef je je op geopolitiek glad ijs. Als rector heb ik geen zicht op wat de Staatsveiligheid allemaal heeft over landen zoals Turkije, Iran of China. Het zou handig zijn als we met de vijf Vlaamse universiteiten en de Staatsveiligheid een keer per jaar samenkomen en kort overleggen wat de geopolitieke toestand van de wereld is. Dan zijn we steeds op de hoogte van wat er gebeurt. Het vorige rectoraat heeft het negatief advies niet naast zich neergelegd, maar onderhandeld om het principe van het Vrij Onderzoek nadrukkelijk in het contract te vermelden.”

Storm in een glas water?

Een Chinese partner die in het oog van de storm terecht kwam is Xinning Song, de Chinese directeur van het Confucius Instituut aan de VUB. In het artikel van Knack wordt hij afgeschilderd als een hardliner binnen de Chinese Communistische Partij. Song zelf valt echter uit de lucht. “Ik snap de hele hetze niet. Ik weet niet wat ze bedoelen met een ‘hardliner binnen de Communistische partij’ en ik snap het negatieve advies van de Staatsveiligheid al helemaal niet. Ik zie ook niet in waarom enkel de VUB een negatief advies krijgt en de ULB niet (de oprichting aan de ULB gebeurde gelijktijdig, n.v.d.r). Een mogelijke oorzaak voor het negatieve advies is dat koning Filip er niet bij was toen de overeenkomst werd ondertekend. Want de ondertekening was oorspronkelijk gepland in Peking met jullie koning maar vond uiteindelijk plaats in Brussel zonder hem. Omdat de koning niet gepland stond voor de ondertekening aan de ULB is daar geen negatief advies gekomen.”

Ook de problemen die zich voordeden in Zweden en de Verenigde Staten zullen aan de VUB nooit plaatsvinden, meent Song. “Het probleem in die landen was dat de professoren hun fiat niet hadden gegeven voor de oprichting van het Confucius Instituut. Zonder hun fiat mag je het instituut niet oprichten. Net zoals hier aan de VUB heb je de toestemming van de Raad van Bestuur nodig. Bij het Instituut aan de VUB was dat geen probleem.”

Externe evaluatie

De audit werd uitgevoerd door Rosette S’Jegers, oud-hoogleraar economie. Haar taak was na te gaan of het Confucius Instituut op de VUB in de voorbije jaren gewerkt heeft met respect voor de overeenkomst afgesloten in 2015 tussen VUB en Hanban. Er werd met name nagegaan of de activiteiten van het Confucius Instituut getoetst worden aan de kwaliteitsnormen die gelden op de VUB en of het principe van Vrij Onderzoek niet in het gedrang komt.

S’Jegers vertrok van een screening van de zelfstudie aangeleverd door de directeurs van het Confucius Instituut en vulde die aan met een tiental interviews. Ze sprak met docenten en onderzoekers die samenwerkten met het Confucius Instituut, maar ook met critici.

Op het vlak van de onderwijsactiviteiten en de ondersteuning zijn er weinig redenen tot bezorgdheid, verklaart S’Jegers. “De door de Chinese partners aangeboden onderwijsmodules (vooral taalleergangen) zijn grotendeels geïntegreerd in het VUB-curriculum en worden zo onderworpen aan de interne kwaliteitscontroles.

Ook de ondersteuning van onderzoeksactiviteiten roept weinig vraagtekens op. De VUB-onderzoekers die een toelage aanvragen ondervinden geen inmenging bij de keuze of de uitwerking van hun onderzoeksthema ‘s. Veelal gaat het om middelen die complementair zijn.”

De externe evaluatie vraagt wel aanpassingen in het luik van de lezingen die het Confucius Instituut organiseert. Hier worden topics aangekaart met betrekking tot  de hedendaagse Chinese maatschappij en relaties met het buitenland. “Er is geen systematische betrokkenheid met VUB-departementen bij de inhoudelijke voorbereiding van de lezingen. Dit kan verwarring creëren en klopt niet met de geïntegreerde visie waaraan het Confucius Instituut op de VUB moet voldoen,” getuigt S’Jegers.

Internationale spanningen

Alexander Mattelaer, professor Europese politiek aan de VUB, zegt dat we het Confucius Instituut vooral moeten bekijken vanuit een bredere internationale context. “In de internationale politiek is er veel aan het verschuiven en dat heeft te maken met de groeiende rol van China. China doorgaat een enorme economische expansie en die expansie vertaalt zich op termijn in een claim om politieke invloed. Die claim leidt tot internationale spanningen. Het geval van het Confucius Instituut aan de VUB is als het ware een vertaling van die groeiende Chinese invloed op een weliswaar microscopisch niveau.”

Brussel, the place to be

Dat zo’n instituut zich hier vestigt doet wenkbrauwen fronsen. Zeker omdat inlichtingendiensten universiteiten zeer interessante plaatsen vinden. Chinese inlichtingendiensten zijn daar geen uitzondering op. Spionagepraktijken uit de Koude Oorlog maken in de huidige internationale context hun wederoptreden, vertelt Mattelaer. “Die Chinese expansie gaat gepaard met inlichtingen-activiteiten die opnieuw hun intrede maken. De VUB is hierin een interessant gegeven. Brussel is een arena om invloed uit te oefenen. Het is de hoofdstad van Europa, je hebt hier de NAVO, ambassades… Dus op verschillende vlakken is Brussel the place to be. Bovendien zijn universiteiten altijd al belangrijk geweest voor spionage, omdat hier kennis wordt uitgebreid en overgedragen aan de volgende generatie. Dat maakt van universiteiten strategische plekken om elkaar op expliciete of impliciete wijze te manipuleren. Dat je hier dan zit met een vrije universiteit is zowel een sterkte als een zwakte, want het laat ontzettend veel creativiteit toe. Maar die vergaande vrijheid heeft ook een keerzijde, iemand met politieke bijbedoelingen kan makkelijker clandestiene beïnvloeding uitoefenen. Binnen het milieu van inlichtingendiensten is het ook bekend dat universiteiten een speeltuin zijn van spionagediensten. Hoe vrijer de universiteit, hoe groter de speeltuin bij wijze van spreken.”

We zijn nu een paar jaar na de oprichting van het Confucius Instituut en de storm hieromtrent lijkt nog altijd niet te gaan liggen. De bedenkingen die er bij de oprichting waren, zijn er vandaag nog. Of het Confucius Instituut effectief deze heisa zal overleven? De tijd zal het uitwijzen. Het is in elk geval gezond om in een democratisch bestuurde universiteit hierover een debat te houden. En af en toe te veranderen van koers indien dat nodig is.