Je had waarschijnlijk nog nooit gehoord van het bestaan van het Organiek Statuut van de VUB, of het is al weer veranderd. Wat is eigenlijk een Organiek Statuut? En wat is de symbolische en juridische betekenis daarvan? We vroegen het aan Frank Gladines van de cel Governance van het Voorzitterschap en penhouder van het Governance Comité, dat de Raad van Bestuur adviseert over alles wat te maken heeft met bestuurlijke processen, besluitvorming en organisatie.

Een levend document

Omdat de VUB een privaatrechtelijke instelling is, is er geen vast model voor een Organiek Statuut. Niets is decretaal of wettelijk bepaald over hoe dat er moet uitzien en de VUB kan het dus zelf vormgeven. Gladines legt uit dat het een soort grondtekst van de organisatie is. “Het is een soort grondwet, met de elementaire bepalingen rond de fundamentele waarden en kernopdracht van de VUB. En uiteraard – het woord ‘organiek’ zegt het een beetje zelf – beschrijft het elementair de werking van de voornaamste bestuursorganen van de universiteit, maar ook van ons Universitair Ziekenhuis te Jette.” Naast die ‘juridische’ waarde heeft het statuut ook een symbolische waarde. “Die heeft ook een belangrijke gevoelswaarde binnen de gemeenschap, en dan spreken we over principes die daarin vervat zijn, zoals Vrij Onderzoek,” aldus Gladines.

Onze trouwe viervoeter

In het Organiek Statuut vind je naast de beginselen en doelstellingen van de VUB ook haar verschillende organen, hoe die samengesteld zijn en waarvoor ze bevoegd zijn. Om een idee te krijgen welke vorm dat precies heeft, nemen we kort de algemene structuur van het Organiek Statuut – en dus van de voornaamste bestuursorganen van de VUB – onder de loep.

Het concept dat de VUB hanteert voor haar bestuur is de zogenaamde ‘governance tripod’. Gladines: “Ten eerste heb je de Algemene Vergadering (aan de VUB is dat de Universiteitsraad, n.v.d.r.), waarin alle belangengroepen vertegenwoordigd zijn, zowel intern als extern: mensen van de UGent, EhB, het maatschappelijke veld enzovoort. Dat orgaan bepaalt de grotere visie, keurt de begrotingen en jaarrekeningen goed en stelt bijvoorbeeld ook de bestuurders van de Raad van Bestuur aan. Verder is het ook een soort ‘constituante’, een grondwetgevende vergadering, zeg maar (die de wijzigingen aan het Organiek Statuut kan goedkeuren, n.v.d.r.).”

Daarnaast heb je een Raad van Bestuur, die die visie moet verwezenlijken. “De Universiteitsraad is zelf geen uitvoerend orgaan. Die bepaalt het algemene beleid. De Raad van Bestuur bestuurt de universiteit binnen dat ruimere kader,” verduidelijkt Gladines.

De derde poot van het bestuur van de VUB is het Directiecomité, het operationele management voor het dagelijkse bestuur van de universiteit. Gladines: “Het Directiecomité neemt de uitvoeringsbesluiten en dergelijke meer. Daar zitten managers in, de directeurs van alle diensten (zowel academische als administratieve diensten, Infrastructuur, Financiën, Personeel en meer, n.v.d.r.). Zij bereiden beslissingen voor en voeren die uit. Het Directiecomité wordt voorgezeten door wat beschouwd zou kunnen worden als de CEO van deze instelling – misschien een vies woord voor sommigen – en dat is de rector. Zij is verantwoordelijk voor de dagelijkse werking en leiding van de universiteit en voor de uitvoering van besluiten van de Raad van Bestuur. De VUB is naast de academische kernopdracht ook een organisatie met meer dan 3000 werknemers en een uitgebreide infrastructuur. Dat moet natuurlijk gerund worden.”

“Omdat een tafel met drie poten niet zo stabiel is,” gaat Gladines verder, “voegde de VUB daar nog een vierde poot aan toe, de Academische Raad, voorgezeten door de rector. Dat is een soort raad van bestuur voor puur academisch beleid, het kloppend hart voor ons functioneren als academische instelling. Zij behandelen onder andere academische beleidsinitiatieven, de aanstelling van academisch personeel en geven ook strategisch advies aan de Raad van Bestuur.”

Een lang proces

De huidige vorm van het Organiek Statuut kwam pas recent tot stand. Het kadert in een lang proces van modernisering dat werd ingezet onder voormalig rector Paul De Knop en toenmalig (en huidig) voorzitter van de Raad van Bestuur, Eddy Van Gelder. Rond 2011-2012 werd er door een externe auditor een risicoanalyse uitgevoerd rond bestuurlijke processen en op basis van zijn aanbevelingen werd het oude Organiek Statuut – en dus de structuur van de VUB – grondig gewijzigd. “Al die veranderingen op het niveau van een instelling verwezenlijken is een lang proces. Iedereen moet betrokken worden, maar heeft ook zijn eigenlijke opdracht, zijn core business die hij moet laten draaien,” zegt Gladines.

In 2016 nam rector Caroline Pauwels het initiatief tot een vereenvoudiging van het document. Er werden ook een aantal nieuwe thema’s aangepakt, zoals het toegankelijk maken van mandaten voor meerdere graden van het ZAP (zelfstandig academisch personeel) en het streven naar een evenwicht bij de gendersamenstelling van organen. Een aantal voorstellen werden echter door de Universiteitsraad weerhouden. “Het was een oefening van vereenvoudiging en het vermijden van overlap, en daar zijn wij dus gewoon niet in geslaagd. Daarom moet het ook opnieuw en moeten we verder,” aldus de rector.

Vrij Onderzoek van 1 naar 7

Een opvallende wijziging die wel werd goedgekeurd is de toevoeging van het hoofdstuk ‘Algemene bepalingen’ als nieuwe Titel I. Hierdoor verschuiven de artikelen over de beginselen en de zending van de VUB van artikel 1 en 2 naar 7 en 8 onder Titel II, ten voordele van de algemene bepalingen over onder andere de rechtspersoon VUB, genderevenwicht en studentenparticipatie. De rector grapt dat ze begrijpt dat 1 altijd mooier is, “maar 7 is ook een mooi getal.” Ze benadrukt dat het helemaal niet zo is dat die artikels minder belangrijk zijn en dat ze er niet op die manier bij hebben stilgestaan.

Dat het principe van Vrij Onderzoek uit artikel 1 moet wijken voor die algemene bepalingen stuit op onbegrip bij de Studiekring Vrij Onderzoek (VO). Mathias Cox en Emilie Grégoire (respectievelijk de voormalige verzusteringsbroeder en huidige voorzitter van VO, n.v.d.r.) benadrukken dat hun vereniging niet voor behoudsgezindheid is en ze geen lans willen breken voor de symboliek van een getal. Ze willen wel in herinnering brengen dat veel documenten beginnen met een beginselverklaring of filosofisch principe, zo ook het Organiek Statuut van onze zusteruniversiteit ULB (waar ook een wijziging wordt doorgevoerd, maar het principe van ‘le libre examen’ wel in het eerste artikel blijft staan, n.v.d.r.). “Verder zijn de principes die nu bij algemene bepalingen als grondbeginsel worden geafficheerd, zoals genderevenwicht en studentenparticipatie, zaken die net volgen uit dat principe van Vrij Onderzoek,” aldus Cox. Hij zou liever zien dat het Organiek Statuut – net als bij wiskundige bewijzen – van algemeen naar specifiek overgaat, met een prominente plaats voor het Vrij Onderzoek – desnoods in een preambule, omdat dat principe in deze tijd erg belangrijk is. Hij citeert Julie Umbrain (voormalig voorzitter van VO, n.v.d.r.): “Vrijzinnigheid mag voor de VUB niet worden wat het Eurovisiesongfestival voor Europa is.” Op 26 november houdt VO een congres over het Vrij Onderzoek en ook bestuurders zijn van harte welkom. “Blijkbaar is het niet altijd duidelijk wat de letterlijke en figuurlijke positie van Vrij Onderzoek aan deze universiteit is,” knipoogt Cox scherp.

Nood aan vulgarisatie

Over het Statuut, zoals goedgekeurd door de Universiteitsraad, werd gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad – wat verplicht is als rechtspersoon – en op de website van de VUB. Nieuw is dat er een ‘Memorie van Toelichting’ bij het Organiek Statuut wordt geschreven als bijlage. “Die tekst is veel minder juridisch en legt in mensentaal uit waarom we wat veranderd hebben en hoe we dat Statuut zullen operationaliseren,” zegt Gladines. “Die tekst is in wording en wordt binnenkort gepubliceerd.” Gladines hoopt ook in samenspraak met MarCom “een soort vulgariserende informatie-tekst op te stellen, die voor alle geledingen van de gemeenschap (personeel, studenten…) bevattelijk is, transparant en niet te uitgebreid. Een informatie-tekst die zegt waarom we dit hebben gedaan en wat het resultaat daarvan is.” Dat lijkt een nobel doel, want het belang van het document lijkt onvoldoende gekend bij de VUB-gemeenschap.

Het Organiek Statuut van de VUB is een evolutief keuzedocument. Geen goddelijke waarheden, geen Bijbel, niet in marmer gebeiteld. Maar wel een heel belangrijk keuzedocument, dat niet alleen vastlegt hoe de VUB is opgebouwd en functioneert, maar ook waarvoor we als gemeenschap (willen) staan. Hoe willen we dat onze universiteit bestuurd wordt? Welke belangrijke principes willen we onderstrepen? Alle democratische mechanismen en processen zijn aan de VUB aanwezig, het komt er op aan ze te gebruiken. Zodat we met een breed draagvlak in de universitaire gemeenschap kunnen zeggen: dit zijn wij. Dit is de VUB. Grijp uw vertegenwoordigers in de bestuurlijke organen van de VUB bij de arm en denk mee over het bestuur en de waarden van onze universiteit.