Václav Havel – Het memorandum van een ster in het theater van de oppositie

“Dit klein en vreemd boekje van mij”, schrijft Havel, “kwam tot stand omdat ik het gevoel had dat ik mensen een uitleg verschuldigd was. Ik schreef het snel en zonder specifiek publiek in gedachten. Als gevolg daarvan staan er waarschijnlijk diverse passages in die slechts bij weinigen interesse zullen opwekken. Ik liet deze passages staan omdat ze deel uitmaken van een tijdskader en omdat ik lezers eraan wil herinneren dat we niet geconfronteerd werden met routineuze veranderingen van een regering; we bouwden een nieuw democratisch land, als het ware, van de grond afaan.”

1968

Havels invloeden

Tsjecho-Slowakije en de wereld zijn in de ban van de Praagse Lente, een periode van democratisering, in het leven geroepen door de hervormingspolitiek van Alexander Dubček. Vrijheid van meningsuiting en de afschaffing van de censuur brachten spontane en openbare discussies en demonstraties naar de grootste pleinen van Praag. Voor het eerst sinds de communistische onderwerping in ‘48, kwam er ook de mogelijkheid tot reizen. Havel maakt er gebruik van om zijn eerste van vele reizen naar de VS te maken. Het hoogtepunt van de hippiebeweging, de moord op Martin Luther King en de enorme anti-oorlogsdemonstraties oefenden bij zijn terugkomst in Praag een grote invloed uit op Havels denken en doen.

Enkele maanden na zijn terugkeer, op 21 augustus 1968, rolden de tanks van het Warschaupact, de communistische evenknie van de NAVO, Praag binnen. Het doel van deze interventie, met legitimatie van de Brezjnev-doctrine, was het ongedaan maken van de hervormingspolitiek van Alexander Dubček. Havel becommentarieerde deze invasie op de piratenzender Free Radio Czechoslovakia, waar hij onder andere opriep tot een meerpartijenstelsel, wat een aanslag op het gezag van de Communistische Partij van Tsjecho- Slowakije betekende. Analoog met deze invasie werd één van de meest conservatieve en repressieve regimes in het communistische blok in het leven geroepen. De protesten die volgden op de onderwerping, bevatte volgens Havel “in essentie dezelfde ethos als de protesten in de VS: een verlangen naar een vrije, kleurrijke en poëtische wereld zonder geweld.”

1969 – 1977

Begin engagement

Na het hardhandig neerslaan van de protesten werd een verbod op Havels theaterstukken opgelegd. Hoewel de manuscripten clandestien in Tsjecho-Slowakije circuleerden, zouden ze pas na de val van het communisme worden opgevoerd in de Praagse theaters. In de VS wordt zijn werk over de Praagse Lente, De toegenomen moeilijkheid van concentratie, daarentegen bekroond met een Obie Award, één van de meest prestigieuze theaterprijzen.

Tijdens de periode van de politieke normalisatie in Tsjecho-Slowakije, waarbij men de hervormingen van Alexander Dubcek terugdraaide, werd Havel steeds meer politiek geëngageerd en kwam hij geregeld in het vizier van de communistische regering. In september ‘69 ondertekende hij met andere prominente schrijvers, wetenschappers en journalisten het Tienpuntenmanifest, gericht tegen de normalisatie en geadresseerd aan de Communistische Partij en de Nationale Raad van de Tsjecho-Slowaakse Socialistische Republiek. Wederom een regelrechte aanslag op de legitimiteit van de communistische instanties. Het regime reageerde geprikkeld omwille van de grote belangstelling die het manifest ontving vanuit het westen. Elke ondergetekende werd aangeklaagd, inclusief Havel, op grond van “ondermijning van het staatsgezag”, een veroordeling bleef echter, voorlopig, uit.

“Een samenleving waarin machtsposities zijn voorbehouden voor opportunisten en carrièremakers, beroven het volk van een hoop op een betere toekomst.”

In 1975 schrijft Havel, in eigen naam, Brief aan Gustáv Husák, een open brief aan de president van Tsjecho-Slowakije en dirigent van de normalisatie. Havel pleit in deze essay voor “de morele en spirituele herleving van de maatschappij, een grotere humaniteit, de verhoging van de waardigheid van het volk. Het volk”, schreef Havel, “leeft en handelt enkel in angst en apathie, wat de illusie wekt van een hechte maatschappij. De geheime politie, die de gemeenschap stuurt door deze angst, creëert burgers die bereid zijn tot alles, zolang het hun voordelen schept. Een samenleving waarin machtsposities zijn voorbehouden voor opportunisten en carrièremakers, beroven het volk van een hoop op een betere toekomst.” Eindigen doet Havel in zijn typische stijl, op de man af: “Uw verantwoordelijkheid als politiek leider is nog steeds groot. U bepaalt het klimaat waarin wij allen moeten leven en u bepaalt welke rekening wij allen zullen moeten betalen voor het huidige proces van consolidatie.”

1977

Roep om hervorming

The Plastic People of the Universe, een psychedelische rockgroep die werd gevormd vlak na de invasie van de troepen van het Warschaupact, wordt gearresteerd. Omwille van hun kritiek op het regime en hun grote aanhang onder jonge hippies, werd de groep collectief veroordeeld tot gevangenisstraffen gaande van acht tot achttien maanden. En dit, paradoxaal genoeg, op basis van “georganiseerd verstoren van de vrede.”

Deze “aanslag op de mensenrechten” vormde de directe aanleiding tot de oprichting van het Charta 77, genoemd naar het gelijknamige document dat de regering, op basis van deze arrestaties, scherp veroordeelde voor het niet naleven van de grondwet. Havel werd door 243 andere Tsjecho- Slowaakse intellectuelen die het manifest onderschreven, verkozen tot officiële woordvoerder van de organisatie. Behoed voor de wet omschreven ze zich niet als een georganiseerde oppositiepartij. Dertig jaar later omschreef Havel de organisatie als “een bont allegaartje van Trotskisten tot hervormingsgezinde communisten, verschillende typen socialisten, liberalen, christendemocraten of conservatieven. Het bestaan van een gemeenschappelijke vijand en een gemeenschappelijk antitotalitair programma, gebaseerd op mensenrechten, zorgde er echter voor dat iedereen aan hetzelfde touw trok in bepaalde fundamentele zaken.”

Onderweg naar de Federale Vergadering, waar Havel en de zijnen het document persoonlijk zouden afleveren, wordt de delegatie aangehouden en het originele charter in beslag genomen. Kopieën waren echter in circulatie en werden integraal overgenomen in onder andere Le Monde en The New York Times. Zijn betrokkenheid en leidende functie in de organisatie leveren hem een celstraf op van vijf maanden.

1978-1983

Op een zijspoor

Kort na zijn vrijlating staat Havel aan de wieg van een nieuwe organisatie, genaamd VONS of het Comité voor de Verdediging van Ten Onrechte Vervolgden, opgericht ten voordele van de dissidenten die nog steeds hun gevangenisstraf uitzaten omwille van hun lidmaatschap van Charta 77.

Na de publicatie van zijn beroemdste essay, De macht van de machtelozen, een scherpe analyse van het totalitair systeem en een pleidooi voor het “leven in waarheid”, wordt Havel onder permanente observatie van de geheime dienst geplaatst. Op 29 mei ‘79 wordt hij, met tien andere leden van het VONS, gearresteerd. De autoriteiten bieden hem nog de kans om een jaar in New York te verblijven. Havel slaat het aanbod af, welbewust dat hij nooit nog zou mogen terugkeren, en wordt veroordeeld tot vierenhalf jaar celstraf. Na drie jaar opsluiting weigert hij een pardonnering van de Tsjecho-Slowaakse president. In de gevangenis schrijft hij tientallen aangrijpende brieven aan zijn vrouw, later gepubliceerd onder de noemer Brieven aan Olga.

1983-1988

Wederopstanding

In ‘83 komt Havel vervroegd vrij omwille van een ernstige longontsteking. Ondanks de aanhoudende politieobservatie, hervat Havel zijn werkzaamheden bij Charta 77 en volhardt hij in het schrijven van politieke en filosofische essays. Voor de resterende uit te zitten celstraf wordt hem amnestie geschonken. Gedurende de volgende jaren wordt Havel onophoudelijk gevolgd en gehinderd door de staatsveiligheid en de geheime politie, met enkele korte gevangenisstraffen tot gevolg.

In ’88 verschijnt Havel voor het eerst sinds de Praagse Lente weer voor het grote publiek: “Hoewel mensen waarschijnlijk niet wisten hoe ik eruit zag, kende ze duidelijk mijn stem van de buitenlandse radiozenders en waren ze zonder twijfel bekend met mijn verhaal en meningen. Ik heb geen andere uitleg voor het buitengewone applaus dat ik die dag ontving.”

1989

Opnieuw lont in kruidvat

Op 19 januari, de twintigste verjaardag van Jan Palachs zelfverbranding als protest tegen de interventie van de Warschautroepen, wilden de leden van Charta 77 bloemen neerleggen op het Wenceslasplein in Praag. De politie kwam, zoals verwacht, tussenbeide en arresteerde een aantal leden. Onmiddellijk brak een spontane en enorme demonstratie uit. Onderweg naar huis werd Havel gearresteerd en, absurdelijk, schuldig bevonden aan “valse getuigenis” en veroordeeld tot negen maanden celstraf.

“Niemand onder ons wist dat het systeem zo snel zou ineenstorten en dat het regime ons de macht praktisch op een zilveren schotel zou aanbieden.”

Havels arrestatie werkte als een katalysator voor het verzet. Een golf van protest volgde, deze keer niet enkel uit het buitenland. Ook in het binnenland werden petities voor zijn vrijlating op grote schaal ondertekend. Het regime had zo’n reactie duidelijk niet verwacht en wist niet hoe te reageren. Als gevangene kreeg Havel een speciale status, strikt geïsoleerd en bewaakt maar genietend van talrijke voordelen. Binnen- en buitenlandse druk verplichtten de autoriteiten ertoe Havel, halfweg zijn celstraf, vrij te laten.

Fluwelen handschoen

Op 17 november ’89 breekt, na een gewelddadig politieoptreden tegenover duizenden vreedzame betogers, de Fluwelen Revolutie uit. In de chaos van de revolutie werd onder leiding en op initiatief van Havel het Burgerforumopgericht. Deze politieke beweging werd volgens hem “niet opgericht om de macht over te nemen, maar om de publieke wil en het verlangen naar verandering te articuleren. We eisten geen ontslag van de regering, enkel het vertrek van de meest spraakmakende individuen, een behoorlijk onderzoek naar de brutale onderdrukking van de demonstratie van 17 november, de vrijlating van alle politieke gevangenen en de vrijheid van meningsuiting.”

De Communistische Partij van Tsjecho-Slowakije werd, net als elders, de kans geboden zich om te vormen tot een sociaaldemocratische partij. De partij weigerde echter halsstarrig, maar “niemand van het Burgerforum, voornamelijk leden van Charta 77, waren professionele politici, waar zou een democratische politieke klasse immers zijn ontstaan in een totalitair systeem? Niemand onder ons wist dat het systeem zo snel zou ineenstorten en dat het regime ons de macht praktisch op een zilveren schotel zou aanbieden. Om een beeld te geven van de snelheid en benodigde improvisatie: ik overtuigde de nieuwe vicepremier op de achterbank van een auto, onderweg naar een vergadering.”

Slechts enkele revolutionaire dagen waren vereist om het regime op haar knieën te krijgen. Havel en andere leden van het Burgerforum, in gezelschap van hun Slovaakse evenknie Publiek tegen Geweld, startten de onderhandelingen met de Communistische Partij. Op 29 december ’89 was het toenmalige communistische parlement genoodzaakt om Václav Havel tot nieuwe president van Tsjecho-Slowakije te benoemen.

Havel twijfelde tot de laatste minuut over zijn presidentskandidatuur. Naar eigen zeggen kon hij echter “niet leven met de gedachte dat hij zijn hele leven gewijd had aan het bekritiseren van het regime en nu hij de kans had om het beter te doen, simpelweg te weigeren.” Havels presidentschap werd de climax van de Fluwelen Revolutie en Tsjecho-Slowakije werd het eerste land in het gehele Sovjetblok waar een oprechte en levenslange niet-communist, die slechts enkele dagen ervoor nog leidend dissident was, hoofd van de staat werd.

Er dreigde echter een nijpend tekort aan geschikte mensen voor verscheidene politieke posten: “We overtuigden rockmuzikanten, vertalers, schrijvers, wetenschappers en misschien zelfs onze vrienden van café, posities te accepteren. Hoewel we bestaande posten zo snel mogelijk probeerden op te vullen met nieuwe ongecompromitteerde mensen, bleven lange tijd velen communisten op post. Veel institutionele en economische kennis zat immers in hun handen en de goede communist laat zich niet van de slechte onderscheiden met een zwaai van de toverstaf.”

1990

Bestendige leidersrol

Havel bewerkstelligde, ondanks zijn strijd tegen longkanker en het verlies van zijn vrouw, een welvarende economie, een verbetering van de gespannen Duits-Tsjechische relaties, de Tsjechische toetreding tot de NAVO en de Europese Unie. Tot 2003 blijft Havel onafgebroken leider van Tsjechië.

De 137 prijzen, 27 staatsdecoraties, tientallen eredoctoraten en verscheidene nominaties voor de Nobelprijs voor de Vrede hebben Havels bescheidenheid niet aangetast. Ze waren immers “minder een expressie van bewondering voor mijn werk maar meer uit respect wat ik ‘mijn verhaal’ noem. Ik werd gezien als iemand die vasthield aan zijn eigen waarheid en de consequenties ervan verdroeg. Iemand die een aanbod van emigratie afsloeg voor vijfjaar gevangenisstraf, iemand die uit de gevangenis kwam en de draad weer oppikte waar hij ze had achtergelaten. De internationale schok bij elke arrestatie was een zegen, wie weet of ik zonder deze aandacht mijn gevangenisstraf had overleefd of dat ik misschien in totaal 15 jaar in plaats van 5 jaar werd opgesloten. Wanneer ik president werd, het typisch Angelsaksische happy ending, kreeg mijn verhaal natuurlijk een nog groter sprookjes-gehalte.”

1991 – …

Václav en Václav

Vandaag de dag verdeelt Václav Havel zijn dagen tussen schrijven, lezingen, zijn lidmaatschap aan de Europese Raad voor Tolerantie en Verzoening en zijn voorzitterschap van de Human Rights Foundation. Havel blijft een graag geziene gast in het Europese Parlement en het Witte Huis, ondanks de hevige kritiek die hij blijft uiten op de oorlog in Irak.

Havel was een eurofiel. Reeds dertien jaar voor de ratificatie van het Verdrag van Lissabon, schreef hij verscheidene essays over de noodzaak van een gezamenlijk buitenlands beleid, een neutrale Europees president en een heldere grondwet, tevens de belangrijkste verwezenlijkingen van eerdergenoemd verdrag. Voor zijn opvolger, Václav Klaus, neoliberaal nationalist, negationist van de klimaatopwarming, was dé euroscepticus bij uitstek en fervent tegenstander van geregistreerd partnerschap voor homokoppels, wat hij “gevaarlijk en een bedreiging voor Tsjechië” vindt, geldt dit allerminst.

Václav Havel laat in diens memoires meermaals zijn gespannen relatie met Klaus uitschijnen. Naast corruptie en het hekelen van een erg controversiële en massale privatisering, schrijft Havel hem onder meer de kenmerken egoïstisch, jaloers, soms werkelijk onuitstaanbaar, narcistisch, mediageil en zijnde een dwarsbomer toe.

In mei 2011 was Klaus, ook wel eens de Thatcher van Tsjechië genoemd, nog te gast bij de Antwerpse afdeling van het Katholiek Vlaams Hoogstudentenverbond (KVHV), voorzien van een inleiding door Bart de Wever (N-VA). Moest de teneur van dergelijke bijeenkomsten u nog vreemd zijn, ziehier een greep uit Klaus’ meest frappante uitspraken die avond: “Het klimaat is oké, het is onze vrijheid die in gevaar is, enkel de milieu-industrie wordt immers beter van al die ecologische onzin. Wie beweert dat de aarde de afgelopen eeuw meer dan 0,74 graden is opgewarmd, is een marionet van de klimaatlobbyisten”, en “de kernreactoren van Fukushima waren een enorm succes, een ander standpunt is populistisch.” U ligt nog niet onder uw stoel van het lachen? Over de Europese Unie had hij het volgende te zeggen: “Europa is een even groot en knellend complot als dat klimaatgedoe en herinnert mij aan de Sovjet-Unie. Daarom ben ik er zo gevoelig voor”, aldus Klaus. Dat zulke uitspraken enkel bij het KVHV op applaus onthaald kunnen worden mag niet verbazen. De vraag is of deze uitspraken ook binnen Bart de Wevers zelfverzonnen term eurorealisme zouden passen…

Václav Havel – To The Castle And Back
Portobello Books
349 pagina’s
€13,99